Đền Bạch Mã tọa lạc ở thôn Tân Hà, xã Võ Liệt xây dựng từ thời Lê, thờ Phan Đà - vị tướng tài đã có công lớn trong sự nghiệp đánh đuổi quân Minh giải phóng đất nước ở thế kỷ 15, từng được truy phong là “Đô thiên đại đế Bạch Mã thượng đẳng phúc thần”.
Đền là một công trình đồ sộ, gồm có tam quan, nghi môn, hạ điện, trung điện, thượng điện, tả vu, hữu vu. Tam quan bên trái đền sừng sững uy nghi với hai cột trụ biểu và những mảng tường lớn đắp nổi hình các con vật như hổ, voi, ngựa; nghê, rồng… Ảnh: Huy Thư
Nghi Môn cao hơn 7m có 2 tầng và 3 cửa. Chính môn rộng 3m, ở hai mặt đối diện là tượng hai quan văn, võ được đắp nổi với dáng vẻ uy nghiêm. Cửa tả và cửa hữu liên kết với chính môn bằng hệ thống tường bao, phía trên tường có xây gờ, gắn ngói mũi tạo thành mái che. Nghi Môn có vẻ đẹp hài hòa, cân xứng.
Hạ điện có kiến trúc khá độc đáo so với các công trình trong tổng thể khu di tích, kết cấu kiểu tứ trụ, một gian hai hồi. Hạ điện được xây dựng theo kiểu chồng diêm 8 mái, trụ vững trên 4 cột vuông, các mái ngói đều được đắp vuốt đầu đao. Ảnh: Huy Thư
Toàn bộ khung gỗ bên trong hạ điện đều được sơn màu đỏ, trang trí hình tượng rồng vờn mây bằng sơn màu trắng khá độc đáo.
Đặc biệt, trên các kẻ hiên của trung và thượng điện đều được điêu khắc, chạm trổ tinh xảo. Mỗi chi tiết gỗ là một tác phẩm nghệ thuật đặc sắc thể hiện những đề tài truyền thống như bát quái, long phượng ngậm cuốn thư, cá hóa rồng, rùa đội hoa sen, long mã…Công trình nghệ thuật, thể hiện trình độ, tài năng điêu khắc, chạm trổ “bậc thầy” của người nghệ nhân xưa.
Trên vì cột 2 đầu hồi ngoài của hạ điện và thượng điện cũng được tạo tác công phu. Tuy nhiên, phần điêu khắc, chạm trổ phía sau và 2 bên đền đều giữ nguyên phần mộc.
Tại đền còn lưu giữ nhiều hiện vật cổ có giá trị về mặt lịch sử, văn hóa, nghệ thuật như lục lạc, tượng, long ngai, kiệu rồng, bát bửu, cổ bồng, nhà vàng, nhà bạc, bát hương… Dưới chế độ phong kiến, đền Bạch Mã đã được liệt vào hàng “điển lễ quốc tế” và được ban cấp hơn 100 sắc phong.
Là một trong những ngôi đền đẹp, linh thiêng bậc nhất xứ Nghệ “Nhất Cờn, nhì Quả, tam Bạch Mã, tứ Chiêu Trưng”, đền Bạch Mã đã được Nhà nước xếp hạng là Di tích Lịch sử văn hóa - Kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia năm 1994.
